Hoe de Chinezen hun karakters behielden – en het westerse alfabet niet overnamen

‘Als het Chinese schrift niet wordt afgeschaft, zal China zeker ten onder gaan!” Zo voorspelde de Chinese schrijver Lu Xun in 1936. Niet bepaald een uitspraak die je zou verwachten van de man die nu bekendstaat als de vader van de moderne Chinese literatuur. Maar Lu zag geen andere optie: als China wilde moderniseren, dan móést het wel afscheid nemen van dat krakkemikkige karakterschrift dat de vooruitgang in de weg stond.

De Chinese cultuurhistoricus Jing Tsu schreef een boek over hoe de Chinezen hun karakters toch wisten te behouden: Koninkrijk der karakters. Ze opent haar boek met dit citaat van Lu Xun, dat een sentiment verwoordt dat in zijn tijd onder meer Chinezen leefde. „Zeker aan het eind van de 19de eeuw gaan er veel stemmen op om het schrift helemaal op te geven”, zo vertelt Tsu in een videogesprek vanuit de Verenigde Staten, waar ze hoogleraar is aan Yale University. „Toch zie je al heel snel dat er Chinezen zijn die zeggen: het is niet de schuld van de karakters.”

Tsu wilde juist het verhaal van die ‘probleemoplossers’ optekenen: „Dit is niet de geschiedenis van de grote revolutionaire leiders, maar van de mensen die na iedere revolutie de brokstukken weer bij elkaar probeerden te rapen. De mensen die het harde denkwerk verrichtten dat nodig was om de vraag te beantwoorden: hoe verder?”

Waarom wilden Chinezen na duizenden jaren karakterschrift ervanaf?

„In zekere zin is dat een verhaal over de relatie tussen China en het Westen. Zonder het contact met buitenlanders waren de Chinezen nooit anders naar hun schrift gaan kijken. De Chinezen ontdekten dat je met een alfabet veel makkelijker kon leren lezen en schrijven. En geletterdheid was een enorm probleem rond het begin van de twintigste eeuw. Minder dan 30 procent van de mannen was geletterd, en niet meer dan 2 procent van de vrouwen. China stond onder grote druk om te moderniseren. Daarvoor had je niet zomaar boeren nodig die de keizer dienden, maar moderne, goed opgeleide burgers.

„Dus mensen zeiden: waarom stappen we niet over op een Latijns alfabet of een ander fonetisch schrift? Dat zou het zoveel makkelijker maken om te leren schrijven. Maar er was natuurlijk ook iets anders aan de hand: in de schaduw van de toenemende dominantie van het Westen leek alles wat Chinees was achterlijk.”

U schrijft dat Chinezen anders naar hun karakterschrift gingen kijken door de opkomst van westerse technologie zoals telegrafie. Hoe zit dat?

„Kijk, het draait allemaal om de mondialisering die toen op gang kwam. Je kan telegrafie als het internet van de negentiende eeuw beschouwen. Dus stel je voor: je bent een land dat nog communiceert met berichten die door mannen te paard worden rondgebracht, of per schip. Dat kon maanden duren, terwijl een telegram de boodschap in een paar minuten overbracht. Dat is echt een enorm probleem, als je bedenkt hoe alles in de moderne tijd wordt gedreven door snelheid en efficiëntie.”

Tsu beschrijft dat de Chinezen op grote praktische hindernissen stuitten als ze gebruik wilden maken van telegrafie. De 26 letters van het alfabet zijn eenvoudig om te zetten in morsecode. Maar voor de duizenden Chinese karakters vond men een oplossing die op z’n best omslachtig is te noemen: ieder karakter kreeg een cijfer. Wie een Chinees telegram wilde versturen, moest voor ieder karakter dat cijfer opzoeken in een dik naslagwerk, en vervolgens die lange reeks cijfers in morsecode verzenden. Omgekeerd moest de ontvanger weer van ieder cijfer het bijbehorende karakter opzoeken.

Een telegram dat je in het Engels in een minuut of twee verstuurde, kostte daardoor in het Chinees ruim een half uur. Tsu: „Bedenk hoeveel tijd en levens het kostte wanneer een militair bevel niet snel werd doorgegeven aan een generaal op het slagveld. Of de winst die verloren ging als concurrenten sneller een bod konden uitbrengen.”

En waarom was het zo moeilijk om een Chinese typemachine te maken?

„Als je aan een typemachine denkt, dan denk je direct aan een toetsenbord met daarop de 26 letters van het alfabet. Hoe moet dat dan met karakters, waarvan er zo’n 80.000 bestaan, en waarvan je er zo’n 3.000 tot 4.000 nodig hebt om je als geletterde goed uit te drukken? Moet je dan een toetsenbord maken met duizenden toetsen? Dat was dus precies wat de eerste uitvinder van een Chinese typemachine heeft gedaan, de Amerikaanse missionaris Sheffield. Zijn idee was: één karakter per toets. Hij plaatste al die karakters op een gigantische ronde plaat, en als je een karakter wilde typen, dan moest je die eerst ergens op die plaat vinden. Niet bepaald efficiënt.” Het opzoeken van het juiste karakter op de typemachine was vooral ingewikkeld omdat er geen logische volgorde bestond waarop die karakters geordend stonden.

„Het alfabet vormt niet alleen een verzameling van 26 letters, maar ook een vaste reeks van letters. B volgt altijd op A, en die volgorde speelt een extreem belangrijke rol in hoe we informatie ordenen. Denk aan de catalogus van een bibliotheek, computerbestanden, of een simpel lijstje – van alles, groot en klein.”

Tsu beschrijft dat het ontwikkelen van ordeningsprincipes voor het karakterschrift essentieel was om in het Chinees te kunnen typen. Het was ook van belang voor typen op de computer. In het Chinees typen op een computer werkt anders dan typen in een taal als het Nederlands. Het valt het best te vergelijken met het opzoeken van woorden in een woordenboek, zo legt Tsu uit.

Tsu: „Als je tegenwoordig in het Chinees typt, dan zoek je één voor één karakters op die in de computer zijn opgeslagen. Veel mensen doen dat met behulp van pinyin. Je typt dan de klank van een woord in het westerse alfabet uit, zoals mijn naam Jing: J-I-N-G. Als je dat doet, dan zie je niet direct het juiste karakter in beeld verschijnen. In plaats daarvan toont de computer je een lijst woorden die allemaal als ‘jing’ worden uitgesproken. Daaruit moet je dan het juiste karakter kiezen.”

Pinyin is het gestandaardiseerde fonetische schrift voor het Chinees, in het westerse alfabet, dat in de jaren 50 in opdracht van Mao Zedong is ontwikkeld. Voor die tijd bestonden er talloze manieren om Chinese woorden in westers alfabet uit te schrijven: zo kon je de naam van de Chinese hoofdstad als Peking, Beeijing of Pei-ching schrijven. Pas sinds de introductie van het pinyin is de standaard schrijfwijze Beijing.

De introductie van het pinyin heeft ook een belangrijke rol gespeeld in het verhogen van de geletterdheid onder Chinezen. Zo leren veel Chinezen eerst lezen en schrijven in pinyin, voordat ze zich aan het leren van het karakterschrift wagen.

Waarom heeft Mao het karakterschrift niet simpelweg door het pinyin vervangen?

„Dat idee om het karakterschrift te vervangen door een alfabet zong nog wel rond tot in de jaren 30. Maar om dat te kunnen doen, moest aan een aantal voorwaarden worden voldaan. Zo moest er een alternatief fonetisch schrift als het pinyin worden ontwikkeld – maar dat heeft dus tot in de jaren 50 geduurd. Tegen die tijd was het volledig afschaffen van de karakters, vanuit nationalistisch perspectief, onbespreekbaar geworden. Mao zei dat hij een schrift met een ‘nationale vorm’ wilde. Het mocht wel een beetje aangepast, maar het moest toch een soort ‘schrift met Chinese karakteristieken’ blijven.

„Kijk, we zijn geneigd te denken dat technologie zich als vanzelf in een bepaalde richting ontwikkelt. Maar het is geen lineair proces. Iedere verandering vormde een bruggetje, een stoplap, om een bepaald probleem op te lossen. Zo loste het pinyin het probleem van de geletterdheid deels op. Op die manier is een meer ingrijpende verandering van het Chinese schrift telkens uitgesteld, en uiteindelijk afgesteld.”

Voor de Chinezen betekende het vasthouden aan het karakterschrift dat praktisch iedereen voor de komst van de computer alleen met de hand schreef. Typemachines waren dure, zeldzame en ingewikkelde apparaten, waar alleen specialisten mee konden werken. Tsu: „Eigenlijk heeft China de hele twintigste eeuw op technologisch vlak minstens 15 à 20 jaar achtergelopen op het Westen. Al had dat natuurlijk ook te maken met de compleet andere politieke situatie in China.”

Inmiddels vormt moderne technologie geen enkele hindernis meer voor het Chinese schrift. Maar de meeste Chinezen maken met pinyin wel gebruik van het alfabet om te typen. Is dat niet jammer?

„Welnee, want dat is maar een van de manieren waarop je kan typen. Bovendien komen er de laatste jaren steeds meer opties bij. Er zijn zelfs weer mensen die met de hand schrijven, met digitale pennen op een trackpad.

„En zelfs áls je het Latijnse alfabet gebruikt om in het Chinees te typen, dan gaat dat veel sneller dan in het Engels. Zo hoef je veelvoorkomende frases niet helemaal uit te typen, maar kan je volstaan met de eerste letter van elk karakter. Neem bijvoorbeeld de zeven karakters die samen voor ‘Volksrepubliek China’ staan – zhong hua ren min gong he guo: daarvan hoef je alleen maar ZHR te typen, en dan vult de computer de rest al aan.”

Dat doet een beetje denken aan wat mijn smartphone doet, als ik een Nederlands woord begin te tikken. Dan vult mijn telefoon de rest van het woord vaak vanzelf aan.

„Oh! Dit is een belangrijk punt! Dit staat niet in mijn boek, maar die zogeheten predictive texting-technologie is ook gebaseerd op principes die ontwikkeld zijn voor het ordenen van Chinese karakters, op basis van hoe vaak een karakter gebruikt wordt. Dat idee is al aan het einde van de negentiende eeuw ontwikkeld! Mensen gaan ervan uit dat het westers is, omdat ze zich bijna niet kunnen voorstellen dat zoiets moderns uit China komt. Maar dat is absoluut zo.”

Hoe ziet de toekomst eruit voor het Chinese schrift?

„Ha, het is een brave new world. De taalrevolutie van het Chinese schrift is nog lang niet voltooid. Neem emoji – die zijn Japans natuurlijk, maar ze wijzen ook op een soort wereldwijde terugkeer naar een schrift dat ideografische, oftewel beeldende elementen bevat. We denken weer in beelden, over hoe we emoties en reacties in plaatjes kunnen vatten. Precies de elementen waaruit ook het Chinese schrift bestaat!” Tsu lacht. „Het is eigenlijk ongelooflijk. Je zou kunnen stellen dat de gealfabetiseerde wereld steeds ‘Chineser’ wordt.”